Dugagjin Berisha, një pronar kompanie ndërtimi dhe entuziast i mjedisit, rregullisht organizon pastrime në lagje gjatë kohës së tij të lirë, duke shpresuar t’u mësojë fëmijëve të zonës vlerën e riciklimit dhe parandalimit të ndotjes. Por, ndërsa po ndante mbeturinat e përditshme, ai bëri një zbulim befasues – Kosova nuk kishte asnjë mundësi për të ricikluar xhamin.

Kjo realizim ndezi rrugëtimin e ‘Kosovo Glass Recycling’ – fillimisht duke mbledhur mbeturinat e xhamit në bodrumin e Berishës, e më pas në një copë toke, e dhuruar bujarisht nga një mik i familjes. Sot, ‘Kosovo Glass Recycling’ është kompania e vetme për riciklimin e xhamit në vend.

Historia e Berishës është vetëm një ndër shumë të tjera të një gjenerate të re sipërmarrësish që po ngrihen për të përballuar sfidat mjedisore të Kosovës. Nga riciklimi i xhamit dhe krijimi i gotave të ngrënshme, te ripërdorimi i gomave për prodhimin e mobilieve dhe dixhitalizimi i reduktimit të mbeturinave në prodhim, këta novatorë po vendosin themelet për një ekonomi më të gjelbër dhe më të qëndrueshme.

Një pjesë e kësaj transformimi është ‘BOOST’ i UNDP-së, një program përshpejtimi për inovacionin me ndikim, i cili deri tani ka organizuar dy ‘Kosovo Green Challenges’ për të identifikuar dhe amplifikuar praktikat dhe zgjidhjet e biznesit të gjelbër. Përmes historive të pesë startupeve që morën pjesë, do të eksplorojmë se si Kosova po përballet drejtpërdrejt me sfidat e menaxhimit të mbeturinave, një zgjidhje inovative në një kohë.

Revolucioni i Xhamit

“Nuk ishte e lehtë,” reflekton Martini, djali i Berishës, “por kur përballesh me një problem kaq të madh, nuk mund thjesht të kthesh kokën mënjanë.” Ajo që filloi si një përpjekje modeste për të parandaluar që xhami të bëhej mbeturinë në deponi, tani po shndërrohet në një model biznesi të qëndrueshëm, i mbështetur nga investitorë lokalë dhe ndërkombëtarë. “Tani mbledhim rreth 10 ton xhami çdo ditë,” zbulon Martini, duke theksuar shkallën e operacionit të tyre. Zakonisht riciklojnë 300,000 kilogramë xham në vit, por këtë vit synojnë ta dyfishojnë ndikimin e tyre.

Veprimi i kompanisë tani shtrihet përtej qytetit të tyre të Gjakovës. “Ne punojmë me qytete të tjera rreth Gjakovës dhe kemi disa pika grumbullimi në kryeqytet, Prishtinë,” shpjegon Martini. Përpjekjet e tyre po japin rezultate në problemin e mbetjeve të xhamit në Kosovë, edhe pse nuk ka statistika zyrtare kombëtare.

Ndikimi i ‘Kosovo Glass Recycling’ është ndoshta më i dukshëm në industrinë e mikpritjes. “Ne kryesisht punojmë me hotele, restorante dhe kafene, që janë prodhuesit më të mëdhenj të mbetjeve të xhamit,” vëren Martini. Ata gjithashtu mbledhin xham industrial nga kompanitë që prodhojnë dritare dhe xham të sheshtë, të cilat gjenerojnë shumë materiale të thyera që kompanitë e menaxhimit të mbeturinave nuk i trajtojnë.

Me xhamin e mbledhur, ata kanë krijuar një gamë produktesh inovative që kanë gjetur një treg të gatshëm – nga tavolinat dhe pllakat në stil terrazzo deri te produkti i tyre më i suksesshëm – sistemet e specializuara për filtrimin e pishinave. “Çdo sasi që prodhojmë shitet menjëherë,” thotë Martini. “Falë programit BOOST, kemi ndërtuar gjithashtu një makinë që grimcon dhe klasifikon xhamin në madhësi të ndryshme, duke na mundësuar të krijojmë këto produkte të specializuara.” Por ata mbledhin më shumë xham sesa mund të ripërdorin, kështu që po eksplorojnë mundësi për të eksportuar xhamin e ricikluar në kompani më të mëdha në vendet fqinje, ku mund të përpunohet më tej.

Nga Gomat te Thesaret: Simply Green

Ndërsa ‘Kosovo Glass Recycling’ përqendrohet në mbetjet e xhamit, Dorina Lluka Davies i kushtoi vëmendje një sfide tjetër mjedisore: gomat e hedhura. Me një formim në ekonomi, psikologji dhe mbi 20 vite përvojë në zhvillimin e të rinjve, Davies ishte një kandidate e pazakontë për të revolucionarizuar ndërtimin e mobilieve.

“Fillova t’i shoh gjërat ndryshe dhe u shqetësova thellë për mjedisin pas lindjes së djemve të mi binjakë,” kujton Davies. Ky shqetësim e shtyu atë të themelonte ‘Simply Green’, një kompani që transformon gomat e mbetura në mobilie elegante dhe funksionale.

Shkalla e problemit është tronditëse. “Me rreth 500,000 deri në 600,000 makina në një popullsi prej 1.5 milion, ka miliona goma që hidhen çdo disa vjet,” shpjegon Davies. Në një vend pa një program sistematik të riciklimit të gomave, kjo përbën një sfidë mjedisore dhe një mundësi.

“Por nuk kisha asnjë përvojë në ndërtimin e mobilieve – nuk dija as si të përdorja një sharrë elektrike!” pranon ajo. E patrembur, ajo krijoi një punëtori në garazhin e babait të saj, duke eksperimentuar me goma për të krijuar karrige. Me këmbëngulje dhe kreativitet, ajo zhvilloi një gamë produktesh, madje patentoi një nga dizajnet e saj.

Sot, Simply Green ofron rreth dhjetë produkte të ndryshme, me 80-90% të materialeve të ricikluara. ‘Përveç gomave, ne gjithashtu përdorim dru nga kuzhinat apo dollapët e vjetër që njerëzit nuk i duan më,’ shpjegon Davies.

Për Davies, Simply Green nuk ka të bëjë vetëm me krijimin e mobilieve miqësore me mjedisin – ka të bëjë gjithashtu me sfidimin e normave gjinore në një industri të dominuar nga burrat. ‘Në Kosovë, nga disa qindra kompani që punojnë me dru, vetëm dy drejtohen nga gra,’ vëren ajo. Duke drejtuar kompaninë e saj dhe duke marrë pjesë aktive në procesin e prodhimit, Davies po hap rrugë të reja për gratë në ekonominë e gjelbër të Kosovës.

Ndërsa Simply Green vazhdon të rritet, duke prodhuar deri në 100 copë unike në muaj, Davies është e përqendruar në zgjerimin e prodhimit dhe rritjen e ndërgjegjësimit për ekonominë rrethore. Pjesëmarrja e saj në programin BOOST ka qenë thelbësore, duke i ofruar jo vetëm financim, por edhe mentorim të vlefshëm dhe rrjete lidhjesh.

Zgjidhje të Ngrënshme: More Than Cup

Në një botë të mbytur nga plastika për përdorim të vetëm, një tjetër startup nga Kosova po ofron një zgjidhje që mund ta hani. ‘More Than Cup’, bashkëthemeluar nga Jeton Alshiqi dhe ekipi i tij, po rishpik mënyrën si mendojmë për gotat e disponueshme duke krijuar gota që mund t’i hani pasi të keni mbaruar pijen tuaj.

More Than Cup filloi si një spin-off nga një fushatë kreative e zhvilluar nga agjencia e suksesshme e marketingut digjital të Jetonit. Pas një viti zhvillimi dhe përmirësimi të produktit, More Than Cup lançoi gotat e saj të ngrënshme në vitin 2023, të bëra nga përbërës natyralë si gruri, krundet e tërshërës dhe vaji i kokosit. ‘Ato nuk përmbajnë ngjyra apo shije artificiale,’ thekson Jetoni. Përfitimet mjedisore janë të qarta: ‘Nëse dikush nuk arrin ta hajë gotën pasi të ketë pirë kafenë, thjesht mund ta lërë në tokë, dhe brenda dy javësh do të dekompozohet natyralisht.’

Përkushtimi i kompanisë ndaj qëndrueshmërisë shkon përtej produktit. Edhe gjatë prodhimit, gotat e papërsosura nuk hidhen. ‘Nëse një gotë nuk kalon testet tona të cilësisë, ne e bluajmë dhe e përdorim si thërrime biskotash për të bërë ëmbëlsira,’ shpjegon Jetoni.

Qasja e More Than Cup fitoi shpejt terren, jo vetëm në Kosovë, por edhe në gjithë Ballkanin. ‘Tani kemi ekipe në Maqedoninë e Veriut dhe Mal të Zi,’ thotë Jetoni me krenari. Kompania po prodhon dhe shet rreth 15,000 gota në muaj në të gjitha vendet.

Ç’është më shumë, deri në qershor të vitit 2024, ata kishin kursyer sasi të konsiderueshme mbetjesh plastike: 168 kilogramë në Kosovë, 156 kilogramë në Shqipëri dhe rreth 88 kilogramë në Mal të Zi. ‘Është një hap i vogël, por i rëndësishëm drejt reduktimit të mbetjeve plastike,’ vëren Jetoni.

Pjesëmarrja në programin BOOST rezultoi vendimtare për More Than Cup. Me ndihmën e një granti nga BOOST, ata rritën kapacitetin e tyre të prodhimit me 200%, duke mundësuar zgjerimin në vendet fqinje, prezantuan një gotë më të madhe prej 200 mililitrash për të përmbushur kërkesën e tregut, dhe vendosën bashkëpunim me një pjesëmarrës tjetër të programit BOOST për të furnizuar përbërësit. Programi gjithashtu ofroi mentorim të vlefshëm, duke ndihmuar ekipin të përmirësojë modelin e tyre të biznesit dhe aftësitë e prezantimit.

​​Transformimi Digjital për Qëndrueshmëri: PNC

Në zemër të industrisë së zhurmshme të mobilieve të Kosovës, po ndodh një revolucion digjital i heshtur. PNC, i themeluar nga Andi Dragusha, po dëshmon se ndonjëherë mjetet më të fuqishme për reduktimin e mbetjeve nuk vijnë në formën e kazaneve të riciklimit apo produkteve të ripërdorura, por në linja kodi dhe algoritme inteligjente.

‘Kam filluar të punoj me kompani dhe organizata në Kosovë, duke ofruar trajnime për makineritë në industrinë e drurit, dhe vura re një boshllëk të madh: ndërsa kompanitë më të mëdha po investonin në zgjidhje dixhitale për të rritur prodhimin dhe reduktuar mbetjet, bizneset e vogla po mbeteshin pas,’ shpjegon Andi.

‘Bizneset e vogla dhe të mesme nuk e shikonin dixhitalizimin si një mënyrë të vlefshme për të përmirësuar produktivitetin apo për të minimizuar mbetjet,’ kujton Andi. ‘Në vend të kësaj, ata fokusoheshin në investimin në makineri të reja për të arritur këto qëllime.’ Kjo vëzhgim ndezi një ide që do të bëhej eventualisht PNC.

Lançuar në mes të vitit 2021, PNC nuk është thjesht një kompani tjetër softuerësh. Është një urë midis praktikave të vjetra dhe efikasitetit modern, veçanërisht për bizneset që mbështeten në makineri të përdorura nga Evropa. Ndikimi i këtyre zgjidhjeve dixhitale është i prekshëm dhe i rëndësishëm. Në industrinë e prodhimit të mobilieve, mbetjet shpesh maten në terma të eficiencës – sa mirë shfrytëzohet një fletë materiali prej druri. ‘Algoritmet e vjetra zakonisht rezultojnë në 70-80% eficiencë, ndërsa algoritmet e reja mund të arrijnë deri në 90-97%,’ shpjegon Andi. Ky ndryshim përkthehet në reduktime të mëdha të mbetjeve, të cilat shumë kompani në Kosovë aktualisht i hedhin. Zgjidhjet e tyre softuerike ndihmojnë gjithashtu në menaxhimin më të mirë të stokut, gjurmimin e përdorimit të materialeve dhe parashikimin e mbetjeve, duke ndihmuar kompanitë të optimizojnë burimet e tyre.

Pavarësisht përfitimeve të qarta, bindja e bizneseve të vogla dhe të mesme për të adoptuar këto zgjidhje dixhitale është një sfidë. Këtu programi BOOST luajti një rol thelbësor. ‘Përmes programit BOOST, ne ofruam softuer falas për gjashtë kompani,’ ndan Andi. Ky program pilot u mundësoi kompanive të testonin softuerin për të parë vlerën e tij në reduktimin e mbetjeve dhe rritjen e eficiencës.

Duke ndihmuar industrinë e mobilieve – një nga sektorët kryesorë të eksportit të Kosovës – të bëhet më eficiente dhe e qëndrueshme, PNC po kontribuon në konkurrueshmërinë dhe gjurmën mjedisore të ekonomisë së Kosovës. Ata tani po eksplorojnë zgjerimin në industrinë e metaleve për të sjellë përfitimet e reduktimit dixhital të mbetjeve në një gamë më të gjerë industrish në Kosovë.

Bio365 Kosova: Nga Mbetjet e Fermave tek Shufrat Energjetike

Në periferitë e Prishtinës, një ndërmarrje unike po lidh boshllëkun midis bujqësisë së qëndrueshme dhe menaxhimit inovativ të mbetjeve. Bio365 Kosova, e themeluar nga Emine Daci Zejnullahi, jo vetëm që prodhon produkte organike – ajo po ndryshon mënyrën se si mbetjet bujqësore perceptohen dhe përdoren.

Rrugëtimi i Emines drejt ekosipërmarrjes është po aq organik sa produktet e saj. ‘Formimi im është në bujqësi dhe punoj si profesore në Universitetin për Biznes dhe Teknologji,’ shpjegon ajo. ‘E kam nisur këtë kompani disa vite më parë nga një pasion për të ndihmuar të tjerët duke krijuar një biznes të vogël.’ Ky pasion, i rrënjosur në dëshirën për të prodhuar produkte të shëndetshme, pa pesticide, është rritur në një ndërmarrje me shumë aspekte që po ndryshon jetë dhe po redukton mbetjet.

Në zemër të Bio365 Kosova është një rrjet prej 15 fermere gra nga zonat rurale. ‘Shumë prej këtyre grave nuk kishin qenë më parë të punësuara, por ato zotëronin tokë,’ thotë Emine. Kompania e saj ofroi trajnim në teknikat e bujqësisë organike, duke u fokusuar në bimët aromatike dhe medicinale. ‘Ne i trajnuam, monitoruam progresin e tyre dhe ka qenë jashtëzakonisht shpërblyese të shohësh suksesin e tyre,’ shton ajo, duke theksuar ndikimin social të modelit të saj të biznesit.

Bio365 Kosova specializohet në vajra esencialë dhe vajra bimorë të shtypur në të ftohtë, përfshirë vajin e arrave dhe linit. Megjithatë, ajo që i dallon ata është qasja e tyre inovative ndaj menaxhimit të mbetjeve. ‘Gjatë fazës së përpunimit, kuptuam që po humbnim shumë lëndë ushqyese të vlefshme në mbetje,’ kujton Emine. Kështu që ata e pyetën veten, pse të mos e përdorin këtë mbetje të pasur me lëndë ushqyese për të krijuar diçka të re?

Rezultati? Shufra energjetike të bëra nga mbetjet e mbetura nga procesi i shtypjes në të ftohtë të vajrave. ‘Ne përdorim të gjitha mbetjet nga procesi i shtypjes në të ftohtë dhe shtojmë disa përbërës të tjerë, si vaji i kokosit, për të përmirësuar shijen dhe teksturën,’ shpjegon Emine.

Emine gjithashtu është aktive në hulumtimin e mbetjeve bio në sektorin ushqimor të Kosovës, duke synuar të rrisë ndërgjegjësimin për aplikimet e mundshme të tyre. ‘Shumë kompani ushqimore nuk po riciklojnë ose përdorin mbetjet e tyre, por ka kaq shumë potencial,’ thotë ajo. ‘Qoftë për kompostim, për prodhimin e ushqimit për kafshët, apo për prodhimin e plehrave, ka shumë mënyra për të shndërruar mbetjet në diçka të vlefshme.’

Programi BOOST ka qenë thelbësor për rritjen e Bio365 Kosova. Me mbështetjen nga BOOST, kompania bleu makineri për të krijuar shufrat energjetike dhe për të punësuar më shumë njerëz. ‘Programi BOOST na mbështeti shumë, jo vetëm financiarisht, por edhe përmes trajnimit dhe mentorimit për të konceptualizuar produktet e reja që mund të krijojmë nga mbetjet,’ reflekton Emine. Emine vizionon një të ardhme ku mbetjet të shihen si një burim i vlefshëm dhe jo si një problem për t’u eliminuar, duke krijuar një model që është i mirë për njerëzit, fitimin dhe planetin.

Shtrimi i Rrugës për një Ekonomi Rrethore

Ndërsa Kosova përshtatet me standardet mjedisore të BE-së dhe Agjendën e Gjelbër për Ballkanin Perëndimor, peizazhi, megjithatë, përballet me sfida. Infrastruktura e pazhvilluar e menaxhimit të mbetjeve në Kosovë, mbështetja e kufizuar qeveritare dhe mungesa e të dhënave të besueshme mbi gjenerimin dhe normat e riciklimit të mbetjeve e ndërlikon më tej planifikimin dhe politikëbërjen efektive.

Në këtë mjedis sfidues, programet mbështetëse si BOOST i UNDP-së kanë rezultuar të rëndësishme. BOOST ofron jo vetëm mbështetje financiare, por edhe mentorim, mundësi për rrjetëzim dhe vizibilitet. Ai ka mundësuar që kompani si PNC të zhvillojnë programe pilot, ka ndihmuar More Than Cup të rrisë kapacitetin e prodhimit dhe ka ofruar aftësi të rëndësishme biznesi për startup-e si Simply Green. Këto histori theksojnë rëndësinë jo vetëm të programeve mbështetëse gjithëpërfshirëse, por edhe të fushatave të ndërgjegjësimit mbi ekonominë rrethore, rritjes së mbështetjes qeveritare përmes politikave të favorshme dhe zhvillimit të infrastrukturës, bashkëpunimit ndërsektorial për të nxitur zgjidhje të reja dhe përqafimit të transformimit dixhital.

Përballë sfidave mjedisore globale, novatorët e ekonomisë rrethore të Kosovës po dëshmojnë se me krijimtari, vendosmëri dhe mbështetjen e duhur, ndryshimi i madh është i mundur – një pasqyrë në një të ardhme ku mbetjet jo vetëm menaxhohen, por transformohen në mundësi.

*References to Kosovo shall be understood to be in the context of United Nations Security Council resolution 1244 (1999).

Ref: https://www.facebook.com/100063598719241/posts/1092274602902487/?rdid=ngRF2KRbUcg0ucdV